Kletsen over cactussen: alles wat je wil weten over deze planten

Cactussen zijn er in allerlei soorten en maten. Je kent ze misschien vooral als kamerplanten, maar wist je dat er ook soorten zijn die je in Nederland buiten kunt kweken? En dat de cactussen die je op vakantie in Zuid-Europa langs de weg ziet staan, daar eigenlijk helemaal niet in het wild groeien?

Foto’s: Rogier van Vugt en Marieke van der Eerden. Headerfoto: Petra Sonius.

Marieke van der Eerden (plantenkenner en -verzamelaar, stekt en zaait zo veel mooie planten dat ze zelfs in een lokale winkel verkocht worden) en Rogier van Vugt (conservator van de kassen van de Hortus Botanicus Leiden en plantenkenner pur sang) gaan in gesprek.

Marieke: Wat betekent het als je een cactus cadeau krijgt? Waarschijnlijk dat je jarig bent, of een nieuwe woning hebt. Een stijlvolle cactus is immers een hippe accessoire in een moderne woonkamer. Toch was het vroeger geen geschikt cadeau: je zou de ontvanger stiekem als ‘stekelig’ en onaangenaam ervaren. Of je onderschat de groene vingers van de ontvanger, want een cactus, zo’n lange zuil met harde stekels, die staat daar maar. Er is weinig aan te beleven. Maar is dat wel zo? Laten we deze stekelige standbeelden eens verder onder de loep nemen.

Rogier: Elke plant die opgezwollen is en stekels heeft wordt al snel een cactus genoemd. Maar dat is een misvatting. Cactussen zijn een plantenfamilie. Net als orchideeën. Dus met andere woorden alle cactussen zijn verwant aan elkaar. De Pereskia is bijvoorbeeld een cactus, maar met zijn slanke takken en zachte bladeren wordt dit boompje niet snel herkend als een cactus.

De Euphorbia horrida daarentegen heeft het uiterlijk van een cactus maar is (zoals we dat in een eerder artikel hebben geschreven) familie van de kerstster en absoluut geen cactus. De definitie van cactus is dus een verwantschapsding en niet gebaseerd op uiterlijk. Eigenlijk is dat ook niets geks, want van een lidcactus weten we allemaal dat het een cactus is maar deze lijkt natuurlijk nauwelijks op een typische cactus.

De cactus-familie komt uitsluitend voor in de nieuwe wereld. Van Canada tot Chili. Nou ja, bijna uitsluitend. Eén enkele soort komt van nature buiten de Amerika’s voor en dat is een Rhipsalis baccifera. Deze soort komt behalve in tropische delen van Amerika ook voor in tropisch Afrika, de eilanden in de Indische Oceaan en haalt op Sri Lanka zelfs Azië. 

Mensen hebben ook bijgedragen aan de verspreiding van cactussen. Met name de schijfcactus (Opuntia) is nu een ingeburgerde, soms zelfs invasieve soort in veel droge, warme gebieden op aarde. Zuid-Europa staat er vol mee en veel mensen denken dat deze planten daar echt wild groeien.

Marieke: Zo’n schijfcactus (Opuntia) zie je hier regelmatig op de vensterbank staan. Hij wordt in de volksmond ook wel Mickey Mouse-cactus genoemd: wanneer bovenop een schijf twee nieuwe schijven groeien, zie je al snel een gelijkenis met de bekende Disneymuis. Sterk verwant aan de Opuntia is het geslacht Tephrocactus, en met name de Tephrocactus geometricus is een heerlijke rare snuiter. Hij heeft nog geen Nederlandse naam, dus ik heb hem ‘sneeuwpopcactus’ gedoopt – je ziet meteen waarom!

De zuilcactussen zijn veel bekender. Het zijn dé cactussen die een kind (en iedereen die graag Pictionary speelt, ondergetekende incluis) zou tekenen: een smalle, hoge boog met stekels. Toch zitten ook daar bijzondere varianten bij. Denk aan Pilosocereus fulvilanatus, een blauwgrijze cactus met bruine, verticale randen met stekels.

De Cephalocereus senilis wordt in het Engels ook wel de ‘old man cactus’ genoemd: hij is bedekt met grijswitte haren. De plant beschermt zich hiermee tegen de zon. Een oude apenstaartcactus (Cleistocactus winteri subs. colademononis) doet ook harig aan, maar dat komt omdat de stekels van deze hangcactus lang, dun en wit zijn. 

Andere hangcactussen zijn natuurlijk Rhipsalis, ook wel rotskoraal of koraalcactussen genoemd. Net als de bekende lidcactus (zoals de kerstcactus) zijn dit tropische cactussen. Ze drinken dus iets meer en ze kunnen prima tegen een sproeibeurt, bijvoorbeeld om spint tegen te gaan. Een van mijn favoriete cactussen is ook een tropische: de zaagcactus (Epiphyllum anguliger). De verzorging is vergelijkbaar met de lidcactus, alleen bloeit hij een stuk minder makkelijk en uitbundig. Je houdt hem voor zijn bijzondere blad.

Bolcactussen zijn ook bekende soorten op de vensterbank. Neem bijvoorbeeld schoonmoedersstoel (Echinocactus grusonii, zie foto van Rogier en mij). Ik zou deze naam echter niet te letterlijk nemen: het zou jammer zijn als zo’n prachtige cactus geplet wordt …

Rogier: De meeste cactussen zijn aangepast aan droogte. Maar niet elke woestijn is per se warm. In de meest noordelijke en meest zuidelijke arealen komen cactussoorten voor die winters trotseren die soms zelfs kouder zijn dan de onze. Het is daarom ook leuk om deze soorten buiten in de tuin te kweken. 

Het grootste probleem hier is vocht. Vooral onze winters zijn te nat voor de meeste soorten. Nu kun je allemaal oplossingen bedenken zoals dakjes en andere dingen. Maar er zijn ook soorten die het zonder deze bescherming redelijk goed doen. Vooral als je ze in stenen potten gevuld met heel goed doorlatende grond plant.

Ikzelf heb soorten als de Noord-Amerikaanse Echinocereus coccineus en de Chileense Maihuenia poeppigii al jaren buiten staan. Ze kunnen beiden tegen vorst en vochtigheid, maken prachtige bloemen en, als je deze bestuift, zelfs goed eetbare vruchten. Mocht je voor het fruit gaan, zet dan wel meerdere planten van een soort bij elkaar en bestuif de bloemen van de verschillende planten met elkaar door middel van een penseeltje.

Marieke: Voordat je zo’n vrucht opeet: pulk er wat zaadjes uit! Cactussen zaaien is hartstikke makkelijk, zeker als het zaad lekker vers is. Geen grote cactus in je tuin? Koop op de markt eens drakenfruit (hier hebben we vaak de roze variant met wit vruchtvlees, Hylocereus undatus). Heerlijk, en boordevol zaadjes.

Binnen enkele weken zie je al een stekelig kopje tussen de kiemblaadjes uit piepen. Zaadjes kopen kan natuurlijk ook: Astrophytums bijvoorbeeld zijn ook makkelijk en ze hebben lang niet allemaal (lange) stekels, wat verpotten een stuk aangenamer maakt.

Cactussen zijn lichtkiemers: dek de zaadjes dus niet af, maar hou de zaaigrond wel vochtig en rond de 22 °C. Pas als je zaailingen stekeltjes laten zien, kun je ze rustig laten wennen aan het harde cactusleven: veel zon, weinig water. Wacht er zéker niet te lang mee, want wortelrot ligt op de loer.

Rogier: Cactussen zijn zeer ‘verzamelbaar’. Niet voor niets zijn er overal ter wereld cactusverenigingen. Maar buiten die reguliere cactussen zijn er ook soorten die afwijken. Neem de Lophophora. Deze cactus mag je in sommige landen niet kweken omdat er mescaline in zit, een stof die lijkt op lsd.

Nu is het niet slim om deze planten voor dat doel op te eten, want ze groeien heel erg langzaam en je gaat er ook van overgeven. Maar deze hallucinerende werking is wel de reden dat deze cactussen van een grote religieuze betekenis zijn in inheemse Amerikaanse culturen. Dit maakt deze planten naast botanisch ook op cultureel gebied heel boeiend.

Tot slot zijn er, hoe kan het ook anders, bonte cactussen. Het is niet iets waar je snel aan denkt, omdat de meeste cactussen geen bladeren hebben. Maar het lichaam van de cactus zelf kan bontheid vertonen. Niet alleen in wit met groen maar ook geel, rood, oranje of paars met groen.

Sommige planten gaan zelfs zo ver dat ze helemaal geen bladgroen meer hebben en dus niet in staat zijn om suikers aan te maken. Deze worden geënt op een andere cactus die wel groen is, die de ent dan van suikers en water voorziet. Het is niet ieders smaak maar ze worden toch volop gekocht en vooral kinderen vinden ze erg leuk.

Meer plantenpraat? Volg Rogier en Marieke op Instagram: @rogiervanvugt en @nimmaplants. Tips voor verzorging en zaaien van cactussen? Kijk op www.nimmaplants.com/nl/cactussen.